Śledź

Przez wiele lat na polskim rynku konsumenci bez problemu mogli kupować produkty śledziowe pochodzące ze zrównoważonych połowów, oznaczone niebieskim certyfikatem MSC, gwarantującym, że pochodzą one ze stabilnych i dobrze zarządzanych łowisk.

Jednak wskutek zmian środowiskowych oraz braku odpowiednich działań politycznych dynamicznie zmienia się sytuacja tego gatunku w programie MSC, a na przestrzeni ostatnich 3 lat ważne dla polskich przetwórców i konsumentów rybołówstwa śledzi utraciły certyfikaty MSC. Jak na te zmiany zareagują polscy przetwórcy i detaliści? Czy podejmą niezbędne kroki, by dalej oferować konsumentom produkty pochodzące ze zrównoważonych połowów?

Konsumpcja śledzi w Polsce

Śledź to jedna z najbardziej popularnych ryb morskich kojarzonych z polską kulturą kulinarną. Nieprzerwanie króluje na naszych stołach w okresie świąt Bożego Narodzenia, karnawału, Ostatków czy Wielkiego Postu.

Śledzie znane są w Europie od ponad 1000 lat. Już w czasach średniowiecznych, kiedy to w bardzo wówczas katolickiej Europie post obejmował ponad 200 dni w roku, a przejadanie się było ciężkim grzechem, jednym z niewielu dozwolonych pokarmów były właśnie śledzie, które na dodatek można było długo przechowywać w soli. Z tego też powodu wszyscy, od królów po najbiedniejszą część społeczeństwa, objadali się właśnie tymi rybami. Śledzie stały się nie tylko symbolem postu, ale także jednym z ważniejszych produktów handlowych i żywnościowych w naszej części świata. Obecnie wciąż pozostają jedną z najchętniej konsumowanych ryb na polskim rynku.

Do roku 2000 statystyczny Polak jadł nawet ponad 3 kg śledzi w ciągu roku, jednak wartość ta pod koniec 2013 r. znacząco spadła i wyniosła 1,94 kg na osobę (dane Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w kg masy żywej/osobę). Wielu sceptyków ogłaszało koniec popularności śledzia jako produktu z zamierzchłej przeszłości. Jednak kolejne lata to odwrócenie tego trendu: w 2020 roku konsumpcja śledzi w Polsce osiągnęła wielkość 2,73 kg na osobę. Z kolei w roku 2022 konsumpcja śledzi ponownie spadła do wartości 1,78 kg na osobę rocznie. W wartościach bezwzględnych oznacza to blisko 100 tys. ton śledzi rocznie i obecnie drugie (po mintaju) miejsce spośród najczęściej spożywanych gatunków w Polsce.

W latach 2014–2020 intensywnie rozwijał się rynek produktów śledziowych z certyfikatem MSC, gwarantującym, że ryby pochodzą ze zrównoważonych, stabilnych łowisk, a ich połowy mają minimalny wpływ na środowisko. Szacowany udział produktów MSC w ogólnej liczbie produktów śledziowych dostępnych na polskim rynku wzrósł z 1,5 % w 2014 r. do 9–10% w 2020 r., przy wzroście wolumenu aż o 162% w latach 2017-2020.

Niestety w związku z pogarszającą się kondycją wielu stad śledzi oraz brakiem odpowiednich działań politycznych, obecnie notujemy spadek liczby certyfikowanych produktów, a jeśli szybko nie zostaną podjęte zdecydowane działania, już wkrótce możemy się spodziewać całkowitego braku śledzi ze zrównoważonych połowów na półkach w polskich sklepach.

Historia śledzia a zrównoważone połowy

W przeszłości śledzia w morzach było pod dostatkiem – w Północnym Atlantyku od wód islandzkich, grenlandzkich, Zatoki Biskajskiej, przez Bałtyk, aż po Nową Ziemię i Spitsbergen. Jego zasoby były bardzo eksploatowane, aż w latach 60-tych ubiegłego wieku zauważono pierwsze objawy przełowienia. Ze względu na duże znaczenie gospodarcze śledzia, zaczęto wdrażać zasady zrównoważonych połowów, a populacje śledzia zaczęły się powoli odradzać. Wiele łowisk śledzia atlantyckiego uzyskało certyfikację MSC. Ale co to tak naprawdę znaczy? 

Standard Zrównoważonego Rybołówstwa MSC służy do oceny rybołówstw pod kątem ich wpływu na dzikie populacje ryb, oddziaływania na ekosystem morski oraz sposobu zarządzania. Standard odzwierciedla najnowsze osiągnięcia naukowe w dziedzinie rybołówstwa oraz najlepsze międzynarodowe praktyki w zakresie zarządzania połowami. Standard MSC został opracowany w konsultacji z szerokim gronem ekspertów: rybaków, naukowców, przedstawicieli przemysłu rybnego oraz organizacji ochrony przyrody. 

Rybołówstwa, które z sukcesem przejdą proces certyfikacji pod kątem Standardu Zrównoważonego Rybołówstwa MSC, mogą sprzedawać złowione ryby lub owoce morza z niebieskim certyfikatem MSC. Certyfikat MSC jest przyznawany na 5 lat, a certyfikowane rybołówstwa podlegają corocznym audytom kontrolnym. Niezależni audytorzy mogą również dokonywać niezapowiedzianych audytów lub przeprowadzać je częściej, jeżeli zaistnieje taka potrzeba. Warto również zauważyć, że wiele rybołówstw otrzymuje tzw. certyfikat warunkowy: aby go utrzymać rybacy muszą wprowadzić w określonym terminie odpowiednie zmiany, a postępy są monitorowanie podczas audytów kontrolnych. Niedopełnienie wymagań i warunków certyfikacji w przewidzianym czasie może spowodować zawieszenie certyfikatu MSC przez audytorów.

MSC stara się jak najszerzej informować o każdym procesie certyfikacji oraz aktualnym statusie danego rybołówstwa. W tym celu funkcjonuje specjalnie stworzona strona fisheries.msc.org, na której publikowane są wszelkie raporty i dokumenty.  

Śledzie wykorzystywane przez polskich przetwórców to przede wszystkim śledź bałtycki, śledź atlantycko-skandynawski oraz śledź z Morza Północnego. W ostatnich latach doszło do dynamicznych zmian w poszczególnych stadach. Zarówno śledź bałtycki jak i norweski notuje coraz większe spadki biomasy, przy jednocześnie zbyt dużej presji połowowej. W obu przypadkach doprowadziło to do zawieszenia certyfikatów MSC dla rybołówstw poławiających te stada. Jednocześnie rosną kwoty połowowe dla śledzia islandzkiego i śledzia z Morza Północnego, dając producentom większą możliwość wyboru śledzia ze zrównoważonych połowów.

W tym momencie (listopad 2022 r.) w Programie MSC znajduje się 11 certyfikowanych rybołówstw śledzi o łącznym limicie połowowym ponad 600 tys. ton.

Jaka ryba z niebieskim certyfikatem MSC zamiast śledzia?

W związku z niepokojącym statusem połowów śledzi na Bałtyku oraz Północno-Wschodnim Atlantyku, dziś bardziej niż kiedykolwiek wcześniej potrzebne są zdecydowane decyzje przetwórców oraz detalistów, dotyczące produktów śledziowych. Chcąc działać dla dobra ekosystemów morskich, odpowiedzialne firmy powinny zweryfikować skąd pozyskują śledzie i przestawić się na dostawy ze zrównoważonych rybołówstw MSC na Morzu Północnym lub śledzia islandzkiego, które spełniają wymogi Standardu MSC. To także dobry moment, by przemyśleć poszerzanie oferty o inne gatunki dostępne z certyfikowanych rybołówstw MSC.

W bieżącym roku pojawiło się nowe wiele nowych produktów MSC, szczególnie z ryb białych (dorsz, dorsz czarny, mintaj, morszczuk, miruna), tuńczyka oraz dzikiego łososia. W kolejnym roku spodziewamy się również produktów od polskich rybaków bałtyckich np. ze szprota czy storni (flądra). Możliwości dostaw produktów z MSC od polskich producentów są ogromne: aż 130 firm w łańcuchu dostaw posiada certyfikat MSC na ponad 30 gatunków ryb i owoców morza.

Ważnym czynnikiem wpływającym na coraz większą dostępność certyfikowanych produktów MSC jest rosnące zaangażowanie sieci handlowych, co niejednokrotnie potwierdzone zostało w politykach zakupowych, raportach CSR, komunikacji wewnętrznej oraz działaniach marketingowych. Liderem pod względem różnorodności produktów MSC jest sieć Lidl. Produkty z certyfikatem MSC można znaleźć także w sklepach sieci ALDI, Auchan, Biedronka, Carrefour, Makro, Netto i Kaufland.

Bardzo ważna jest także edukacja konsumentów, uświadamiająca jak ważny jest wybór ryb i owoców morza ze zrównoważonych źródeł. Organizacja MSC od blisko 10 lat prowadzi liczne działania edukacyjne dla konsumentów, m.in.: kampanie na Światowy Dzień Oceanów, kampanie gatunkowe (o tuńczyku, białych rybach), Światowy Dzień Zwierząt, programy edukacyjne dla szkół.

Również partnerzy programu MSC coraz częściej włączają się w działania skierowane do polskich konsumentów i promują certyfikowane produkty m.in. w gazetkach promocyjnych, kampaniach marketingowych czy podczas konferencji i międzynarodowych targów.

Ostatnia aktualizacja: listopad 2023 r.